Over water
Pantha Rei
De Griekse filosoof Heraclitus wist het al: alles vormt één geheel, alles is met elkaar verbonden en alles stroomt. Pantha Rei. En die diepfilosofische gedachte houden we maar beter vast wanneer we het over onze waterhuishouding hebben.
Dat vertelt Dirk Halet, strategisch coördinator bij VLAKWA . Hij geeft een concreet voorbeeld. “Wanneer we verhoogde concentraties van polluenten in water vaststellen, lossen we dat op door ze er met een membraan uit te filteren. Probleem opgelost, denk je dan, het water is gezuiverd. Maar wat doe je vervolgens met het residu? En kan je niet veel beter naar de bron kijken en je afvragen hoe die voor minder polluenten zorgt? Op dat kantelpunt zijn we nu aanbeland: dingen gewoon beter doen, helpt niet echt. We moeten betere dingen doen.”
We zitten op een kantelpunt. In plaats van dingen beter te doen moeten we gewoon betere dingen doen.
Dirk: “Je kan een parallel trekken met onze gezondheidszorg. Die is zich ook aan het heroriënteren richting preventie. Genezen is goed, de ziekte voorkomen is nog veel beter. Preventie is ook nog eens goedkoper én minder vervuilend: we gebruiken dan minder medicatie die vervolgens ook nog eens ons water minder vervuilt.”
Systeemdenken
Dat vraagt een andere blik, een andere manier van denken, die o.a. ook de historicus en schrijver Yuval Harari aanraadt in zijn 21 lessen voor de 21ste eeuw: systemisch denken. Dirk Halet: “Eigenlijk pleitte Donella Meadows en de Club van Rome daar in 1972 al voor. We zijn nu 50 jaar later en de voorstellen en inzichten van toen zijn actueler en acuter dan ooit. De maatschappelijke uitdagingen waar we voor staan, zijn niet op te lossen door in silo’s te denken. Om tot ingrijpende transformaties te komen, moeten we voorbij het hokjesdenken. Neem opnieuw de waterproblematiek. Wie niet ziet dat die ook gelinkt is aan ons energiesysteem, onze agrovoeding, onze mobiliteit, heeft het niet begrepen. De ingrepen die je op één van die domeinen uitvoert, hebben een onmiddellijke impact op het waterdomein. En vice versa. Dus kan je maar beter meteen naar het grotere geheel kijken.”
De walvisfabel – een raadseltje
- Feit: plankton is producent numero uno van zuurstof op aarde.
- Feit: walvissen eten massa's plankton.
- Conclusie: walvissen doden heeft een positief effect want het levert meer zuurstof op.
Klinkt logisch, toch? Alleen, het tegendeel is waar. Studies wijzen uit dat door plankton te eten, te verteren en om te zetten in meststoffen, walvissen net bijdragen aan een grotere planktonproductie dan ze zelf consumeren. En een toename van slechts één procent fytoplankton heeft hetzelfde effect als het planten van 2 miljard volwassen bomen.
Bovendien zorgt de verticale waterstroom die walvissen veroorzaken ervoor dat plankton mee naar het wateroppervlak gebracht wordt waar het afvalstoffen opneemt en in zuurstof omzet. Tenslotte stapelt een walvis gedurende zijn leven ook nog eens zo’n 33 ton CO2 in zijn lijf op. Sterft hij dan neemt hij al die CO2 nog eens mee naar de zeebodem waar het deel uitmaakt van een gigantische CO2-opslagplaats.
Een walvis doden? Think again.
Wat je uit dit leuke weetje vooral moet onthouden? Dat we meer in ecosystemen moeten leren denken. Breder moeten kijken, voorbij oorzaak en gevolg. En ja, dat we voor het oplossen van onze uitdagingen nog heel wat van de natuur kunnen leren. Dat ook.
(Bron)
Dirk: “Momenteel formuleren we onze doelstellingen op het optimaliseren van deelsystemen. En we sturen innovatie daar ook op aan. Daarbij hebben nog te weinig oog voor de interactie tussen de verschillende deelsystemen. We riskeren dan dat bepaalde acties verderop in de keten een negatief effect hebben. Wanneer we wel focussen op het gehele systeem zal dat een heel andere set aan innovaties triggeren.”
Op Europees niveau vertalen ze die systemische blik al in de onderzoeks- en innovatieprogramma’s. Je onderzoekt niet enkel hoe een systeem werkt, maar ook hoe het met andere systemen gelinkt is en welke uitwisselingen er plaatsvinden. Dat beeld scherp krijgen, is een zeer belangrijke basis om tot oplossingen te komen.”
Conflicten oplossen
Dirk: “De Europese Green Deal vertrekt vanuit die inzichtenen wil groei loskoppelen van haar impact op ons leefmilieu en op de mens. De circulaire economie met het Circular Action Plan en de ‘Zero Pollution’-strategie, dat zero schade voor de bevolking en het leefmilieu wil realiseren, zijn de plannen om dat te realiseren. Op termijn versterken beide strategieën elkaar, maar vandaag werken ze elkaar nog heel vaak tegen.
Kijk opnieuw naar onze waterhuishouding, recent nog in het nieuws met ‘het afwegingskader prioritair watergebruik’. Nu we al vier zomers op rij geconfronteerd worden met droogte moet de Vlaamse overheid voorzorgsmaatregelen nemen en het prioritair watergebruik bepalen in de aanloop naar of tijdens een waterschaarste. Dan wordt het conflict concreet. Voor bepaalde bedrijven is het dan niet langer de prijs die bepalend is, maar louter de beschikbaarheid van water: om (koel)processen uit te voeren, als grondstof binnen een productieproces of als vervoermiddel voor grondstoffen of afgewerkte producten.”
Hoog tijd om ons huiswerk over te doen. Om als onderneming zelf in te zetten op waterhergebruik. Want als meer bedrijven hun keten kunnen kort sluiten, blijft er meer water over voor andere levensbelangrijke toepassingen. Alleen, moet daar nog een hele weg afgelegd worden. Hoe zorgen we ervoor dat meer waterhergebruik resulteert in minder geconcentreerde afvalwater. Er is nog een heel pallet aan innovaties nodig om het conflict tussen circulair en zero pollution op te heffen.
Voorbeelden wekken …
> Pasfrost
In de groenten verwerkende sector worden daar al stappen gezet. Het type producten dat je bij de verwerking gebruikt bepaalt bijvoorbeeld dat de zoutconcentratie in je afvalwater daalt. Met behulp van technologieën zoals ultrafiltratie, omgekeerde osmose en UV-desinfectie werd het bij Pasfrost mogelijk om van gezuiverd effluent, water van drinkbare kwaliteit te produceren, dat opnieuw kan toegepast worden voor de productie van diepvriesgroenten. Binnen deze aanpak wordt ook zeer sterk ingezet op het aanpakken van chloriden aan de bron en op een gecombineerde energie/water optimalisatie. Met deze investeringen is het gebruik van stadswater in het proces praktisch overbodig. Vlakwa heeft het bedrijf doorheen de jaren ondersteund via eerstelijnsadvies en kennisverwerving via participatie aan thema-avonden Water en andere Vlakwa events. Een bedrijf als Pasfrost slaagt er dan in om tot 80 procent waterhergebruik te realiseren doordat ze een veel betere grip hebben op de stoffen die in het afvalwater terechtkomen.
> Klaretex
Wasserij Klaratex vroeg advies rond waterbesparing. VLAKWA suggereerde mogelijke technologieën, de aanpassing van hemelwateropvang en -behandeling, de optimalisatie van grondwateropvang en -behandeling en technologieleveranciers. Gegeven de kritische rol van de zeepleverancier binnen het wasproces liet Klaretex zich omringen door partners en zette ook in op subsidiekanalen. Binnen de VITO/Vlakwa Open Caldiende Klaretex een projectvoorstel in en zette het een partnerschap op. Daarnaast diende Klaratex, begeleid door VLAKWA een VLAIO Ecologiepremie+ (LTL-lijst) dossier in. Sinds dit project krijgt wasserij Klaratex regelmatig vragen van andere wasserijen in verband met hun aanpak en ervaringen met waterhergebruik en het maximaal inzetten op hemelwater. Via thema-avonden, sectorevents en publicaties in vakbladen zorgt VLAKWA voor de verspreiding van de opgedane kennis.
> Nuresys
Een voorbeeld vanuit het perspectief van de aanbieder van innovatieve oplossingen. Nuresys (Nutrition Recovery Systems) is een West-Vlaamse kmo die een unieke waterzuiveringstechnologie ontwikkelt waarmee ze waardevolle nutriënten (stikstof en fosfor) uit afvalwater recupereren en vervolgens nuttig als meststof voor plantaardige voedselproductie inzetten. In 2013 demonstreerde NuReSys het herwinnen van fosfaat uit uitgegist slib van een rioolwaterzuiveringsinstallatie met een full-scale piloot installatie.
Flexibele samenwerking met heel wat verschillende bedrijfspartners als Aquafin, Atree, DD Engineering, Verschoore Construct en kennispartner VITO lagen aan de basis van het succes. Ook internationaal. Naast installaties in Vlaanderen, Nederland, Duitsland en Italië, leverde NuReSys recent ook in Spanje een installatie op voor de verwijdering en tegelijkertijd recuperatie van nutriënten uit stortplaatspercolaat, in het kader van het H2020 project ValueWaste, dat de mogelijkheden onderzoekt om lokaal ingezameld voedingsafval maximaal te valoriseren.
> Excelsior
Het verhaal van Excelsior - (ook) een wasserij - uit Ninove draait eveneens rond samenwerking. Deze keer met 3 buurtbedrijven. Alle vier bevinden ze zich in overstromingsgebied van de Dender. Bij (zware) regenval heeft het dan ook weinig nut om dat water aan de Dender terug te geven. Beter is het om dat water op te vangen en te bufferen. Zeker wanneer die wasserij dat kan gebruiken voor haar activiteiten. Bij zo’n samenwerking komen heel wat uitdagingen samen. Technische: hoe het meegekomen vuil filteren, hoe verstoppingen tegengaan, welke ruimte hebben we ter beschikking voor die buffer en wat is het meest geschikte materiaal, … Maar ook juridische: hoe zet je zo’n samenwerking tussen bedrijven precies op?
> Nureus
Het Nereusproject van DuCoop aan de nieuwe dokken in Gent is ook zo’n prachtverhaal van samenwerking. In dit geval tussen een bedrijf en de stad. Op een residentieel niveau sluit DuCoop materiaal-, energie- en waterkringlopen. Voor het water verbinden ze zich met een naburig bedrijf, Christeyns. Die hergebruikt het water van die site en levert de restwarmte terug aan de woonwijk.
De crux: samenwerking
Een belangrijke succesfactor voor de circulaire economie is – zoals de meeste van bovenstaande voorbeelden al aantonen – samenwerking. Alles is met alles verbonden, weet je nog? Een keten volledig sluiten lukt zelden op je eentje. Dat doe je best met partners. Dat matchen van partners is daarom ook één van de rollen die VLAKWA op zich neemt: de juiste partijen bij elkaar brengen en zorgen dat het juiste kader er is om tot een gezamenlijk circulair project te komen. Dirk: “Zowel uit de succesvolle als de minder geslaagde samenwerkingen, leren we veel: Wat zou er nodig zijn qua beleid, moesten we project x in de praktijk willen uitrollen?; Hoe komen we tot een echt valabel businessmodel? Welke kennis ontbreekt nog bij de partijen? Moeten we aan capacity building doen bij bepaalde actoren? Welke technologie hebben we nodig?”
Samenwerken in al zijn vormen en aspecten, leer je vooral ook door het zelf te doen. Dirk: “Samen met de verschillende actoren bekijken we wat de belangrijkste noden zijn en of we er dan projecten voor kunnen opzetten. Het Ardoproject is daar een mooi voorbeeld van.”
> Ardo
Dit West-Vlaamse groenteverwerkingsbedrijf, actief lid van VOKA en VCDO pionier, heeft groene ambities. Voor de verwerking van groenten gebruikt het jaarlijks zo’n 600.000 m³ water. Daarvan wordt nu 300.000 m³ na waterzuivering verzameld in een waterbekken. Van daaruit kan het over een vertakt buizennetwerk naar omliggende landbouwbedrijven, waar het als irrigatiewater gebruikt wordt.
Dirk: “Zorgen voor een goede matchmaking tussen bedrijven die water ter beschikking hebben en die een irrigatienood hebben. Daarvoor werkten Inagro, ILVO, Vlakwa en VITO de waterradar uit waar je als landbouwer alternatieve waterbronnen vind voor jouw waterbehoefte.
Zo’n samenwerkingen zijn er ook met de speerpuntclusters als Flanders’ Food en de Blauwe Cluster. Ook met hen werken we samen aan circulaire waterconcepten, zoals het Coock Project Smart WaterUse waarin Flanders’ Food, De Blauwe Cluster, Watercircle.be, VITO, Vlakwa, Centexbel, Fevia en Universiteit Gent samen met de bedrijfswereld een waterbarometer ontwikkelen, die toelaat om specifiek voor uw bedrijf de waterrisico’s in kaart brengt en helpt om een passend actieplan uit te stippelen richting duurzaam waterverbruik.
CrossRoads Vlaanderen-Nederland
Wil jij meewerken aan het verminderen van de afvalberg? Heb jij een innovatief idee om hernieuwbare grondstoffen in te zetten of nieuwe deelsystemen op te starten? Maar ontbreek je nog bepaalde kennis en expertise om dit te realiseren? Misschien vind je ze wel in Nederland!
CrossRoads Vlaanderen-Nederland helpt je met het zoeken van een samenwerkingspartner over de grens en subsidieert product- of procesinnovaties die bijdragen aan een duurzaam gebruik van grondstoffen. Raadpleeg de website voor meer informatie.
Transitie naar een waterslimme economie en maatschappij
Zonder er ons echt bewust van te zijn, eisen we ontzettend veel van water: We gebruiken het om onze gewassen te doen groeien, we zetten het in voor koelprocessen in de industrie, we hebben er ons welzijn en onze recreatie aan te danken, we gebruiken het voor transport, noem maar op. Om optimaal gebruik te maken van al die verschillende functies hebben we de afgelopen decennia dat watersysteem naar onze hand gezet. Het spanningsveld tussen wat dat watersysteem aan kan en wat we er allemaal van verwachten, is - met een toenemende bevolking, een toenemende welvaart en de klimaatverandering - enkel toegenomen. Resultaat: wateroverlast, waterschaarste en problemen met de waterkwaliteit. En daar wil Vlaanderen met het transitieproject H2050 een robuust watersysteem tegenover plaatsen. Een watersysteem dat kan omgaan met die klimaatschokken, dat onze ecosystemen beschermt en tegelijkertijd al die functies kan blijven leveren.
> H2050
Dirk: “Binnen het H2050-traject hebben de Vlaamse Milieumaatschappij, de Vlaamse Waterweg, de Watergroep, Aquafin en VITO - Vlakwa de kans gecreëerd om ruimte te geven aan een groep frisse denkers om een systemische kijk op water te ontwikkelen, en zo de watersector uit te dagen om een toekomstbestendig watersysteem vorm te geven.
Voorbij de symptoombestrijding onderzoeken we welke mentale modellen we moeten aanpassen. We zoeken naar patronen en relaties en kijken vervolgens of we die niet kunnen ombuigen. Wat als een toenemende vraag naar watergebonden transport resulteert in een toenemende waterbeschikbaarheid? En kan autonoom varen daarbij van nut zijn? Kunnen we ervoor zorgen dat de toenemende vraag naar voeding resulteert in een verbeterede bodemkwaliteit en daarmee samenhangende waterbeschikbaarheid? Met op het eerste zicht paradoxale vraagstellingen doorbreken we onze mentale vooroordelen.
Dat levert boeiende nieuwe, provocerende ideeën op. Waarom belonen we landbouwers enkel voor hun voedselproductie? Kunnen we hen niet ook vergoeden vanuit vermeden baggerkosten, wat als we drinkwater enkel zouden gebruiken om te drinken, hoe zouden we dan de bouwschriften/ontwerpcriteria definiëren, …
Vandaag resulteert een toenemende vraag naar koeling in een toenemende watervraag én de opwarming van onze waterlopen. Hoe draai je dat om?. Met een ander ontwerp van gebouwen en ruimte kunnen we hitte-eilandeffecten vermijden en de watervraag voor koeling verminderen..
> B-WaterSmart
Uit bovenstaande voorbeelden haal je het tweesporenbeleid: enerzijds de vraag naar water verkleinen, anderzijds het aanbod van water vergroten. Op dat laatste spoor werkt ook B-WaterSmart, een Horizon 2020 project binnen de Blue Deal. Dirk: “De vraag die we – o.a. samen met de stad Mechelen – daar stellen is hoe we stormbekkens op een nuttigere manier kunnen gebruiken. Oorspronkelijk bekeken we ze voornamelijk als buffers bij wateroverlast.. Nu onderzoeken we wat er nodig is om ze ook in tijden van droogte op een veel efficiëntere manier in te zetten.
> Internet of Water
Beter voorkomen dan genezen, luidt het spreekwoord. We hadden het daar al eerder over. En dus legt Vlaanderen een fijnmazig netwerk in onze waterlopen aan, waarmee ze de waterkwaliteit permanent monitort. Dirk: “Zo kunnen we veel sneller reageren. Bij een alarmsignaal kan je direct schakelen en ingrijpen. Verzilting en lozing op oppervlaktewater zijn daar een concrete toepassing. In samenwerking met waterbeheerders, het bedrijfsleven, landbouwers, beleidsmakers en verenigingen bieden real-time metingen heel wat inzichten voor de waterkwaliteit.”
Quick wins zijn ook niet te versmaden
Dat systeemdenken belangrijk is, hebben we uitvoerig aangetoond. Maar het mag er ons natuurlijk niet van weerhouden om ook in te zetten op quick wins. Daartoe zetten VLAKWA een samenwerking op met VDAB. Dat resulteerde in een opleiding ‘rationeel waterbeheer van het gebouwenpatrimonium van steden en gemeenten’. Dirk: “Met een aantal kleine ingrepen maak je al gauw een groot verschil kunnen gaan maken. We leren hoe je systematisch het waterverbruik in kaart brengt en detecteert waar verbeteringen of aanpassingen nodig zijn. Binnen de technische dienst is niet altijd de juiste know-how aanwezig. In de opleidingscentra van de VDAB leer je zeer praktisch om kranen aan te passen, om de regenwaterput te controleren en ontharders juist in te stellen. We geven er dus héél praktische kennis mee. En we zien dat die tot 30% besparingen oplevert.
