Thomas Vandenhaute is projectleider circulaire economie bij Sirris. Hij begeleidt en ondersteunt bedrijven in de maakindustrie richting een circulaire economie. Twee zaken zijn vitaal bij deze overgang: samenwerking en vertrouwen. 

Circulariteit wordt beloond met veerkracht

De toegang tot materialen en grondstoffen is één van de hoofdredenen waarom circulariteit bij maakbedrijven hoog op de agenda zou moeten staan. Zowel grondstofprijzen als levertermijnen gaan de hoogte in. Een nieuwe fietsketting nodig? Veertig weken wachten. “Bedrijven die inzetten op circulariteit hebben meer flexibiliteit en zijn veerkrachtiger om met dit type crises om te gaan”, zegt Thomas. Maar ook het klimaat is een belangrijke drijfveer: “De impact van materialengebruik op emissies wordt vaak onderschat. Er is enorm veel energie nodig om bijvoorbeeld een gietstuk te maken. We kunnen de CO₂-voetafdruk sterk verminderen door het te hergebruiken in modulair opgebouwde producten.”
 

De eerste snuffelaars

Herstellen, hergebruiken, delen, huren, recycleren worden de norm als we materialen zo lang mogelijk willen benutten en meer waarde willen creëren. Maar hoe ver staan maakbedrijven in Vlaanderen? “We staan nog maar aan het begin,” meent Thomas, “maar positief is dat er meer en meer aandacht voor is. Een groeiend aantal bedrijven begint er stilaan aan te snuffelen of zet al de eerste stappen. Vaak gaat het nog om kleine percentages van hun omzet maar we zien wel dat zij er veel uit leren en vervolgens snel vooruitgang boeken.”

Een groot deel ziet echter nog niet waar de meerwaarde voor hen ligt of ziet door de veelheid aan informatie die op hen afkomt het bos door de bomen niet meer. Thomas: “Er komen heel wat facetten kijken bij circulair denken: productontwerp, logistiek, samenwerking, businessmodel, materiaalkringlopen, supply chain, financiering, juridische zaken in geval van leasing, … En dan komt inderdaad de vraag, wat is mijn eerste stap?”
 

Vertrek vanuit je eigen waarden

“Het goede nieuws: je start waar je wil. Het maakt niet uit, zolang je maar start. Al die facetten grijpen op een keer op elkaar in. Bedrijven die vertrekken vanuit hun eigen waarden of waar ze goed in zijn, hebben het meeste kans op slagen. Niet iedereen hoeft trekker te zijn, hou daarentegen wel je ogen en oren open waar je een rol kan spelen in het circulaire verhaal. Samen met Agoria ontwikkelden we de Cesar tool die aangeeft waar het potentieel van een circulaire economie voor je bedrijf zit samen met een white paper met tien insteken om stappen te zetten richting circulariteit.”
 

Heel wat verschillende wegen leiden naar circulariteit

De maakindustrie kan opgedeeld worden in verschillende categorieën en afhankelijk van het type activiteit dat je uitoefent of product dat je aanbiedt, ziet het circulair potentieel er heel anders uit. Je kan iets nieuws duurzaam verkopen, een product als een dienst leveren (‘as a service’), een remanufactured product aanbieden, …

Thomas: “Een OEM-bedrijf (Original Equipment Manufacturer), dat bijvoorbeeld machines bouwt en B2B levert, zit veelal in de lead van een circulair netwerk. Zij kunnen producten maken, leveren, onderhouden, … en kunnen zo op bijna alle facetten van de levenscyclus circulair omdenken. Als je toeleverancier bent van een OEM heb je minder spelingsvrijheid om naar een gesloten kringloop te gaan maar kan je wel ergens anders in de cyclus een rol spelen, denk aan remanufacturing, door de nodige onderdelen te herstellen of vervaardigen.

Een bedrijf dat verbruiksgoederen maakt, zoals remblokken die afslijten, kent weer een andere dynamiek. Zij zetten het best in op verbeterde productafdanking en recyclage. En voor diegenen die producten van zeer hoge kwaliteit maken, die lang meegaan en daardoor ook zeer duur zijn om te verkopen, kan een product als dienst model een oplossing zijn.  

Zo heeft elk bedrijf dus specifieke kansen en opportuniteiten om in te spelen op de circulaire economie. Bij sommige bedrijven zitten die op veel verschillende assen in de levenscyclus, voor anderen op een paar.” 
 

Uitdagingen

Om te evolueren naar een circulaire maakindustrie ziet Thomas nog enkele uitdagingen en aandachtspunten. 

1. Het opzetten van een ecosysteem

“In een circulaire economie draait het niet alleen om jouw bedrijf. Je moet alles opentrekken en kiezen voor een systeemaanpak. Dat is een heel belangrijke stap. Samenwerking is dus cruciaal en om dat te realiseren zijn drie zaken belangrijk: vertrouwen, vertrouwen en vertrouwen.

Wie circulariteit wil omarmen, zal een ecosysteem moeten opzetten waarbij de volledige toeleverketen wordt betrokken: klanten, klanten van klanten, distributeurs, serviceproviders, … Dat betekent niet dat je levenslang gebonden bent aan dat consortium, maar wie volledig onafhankelijk wil blijven, kan niet circulair zijn. Die is lineair. 

Een eerste stap is om te kijken naar de goederenflow: wie zijn je klanten, waar gaan je producten naartoe, wie is je eindgebruiker en wat gebeurt er met je product op het einde van de levenscyclus. Vervolgens breng je de financiële flow in kaart: wie betaalt aan wie? En tot slot breng je de datastromen in kaart: wie heeft welke info nodig om wat te kunnen beslissen? 

Heb je dat uitgetekend, bepaal dan welke circulaire strategie zinvol is voor jouw type product. De strategie die je kiest, zal een invloed hebben op je keten. Analyseer waar de kosten en baten zitten, en waar voor (w)elke partij de meerwaarde schuilt. Door samen in gesprek te gaan en te zoeken naar een gemeenschappelijk doel bouw je vertrouwen op en kan de keten functioneren. Wie kan welke rol spelen om er individueel en samen bij te winnen? 

Die meerwaarde is niet per se monetair, het kan ook gaan om imagovoordeel via duurzame profilering, toegang tot nieuwe kennis, materialen, een netwerk, employer branding, … Die andere motivatie is uiterst belangrijk. Als alleen de euro’s tellen, lukt het meestal niet.

Eenmaal de rollen en verantwoordelijkheden duidelijk zijn, kan je dieper kijken naar de volgende stappen en procedures, hoe je het concreet gaat aanpakken.”

2. Productontwerp

“Een product dat verkocht wordt en waar je geen zicht hebt op de afdankingsfase, ziet er helemaal anders uit dan wanneer je na verkoop nog verantwoordelijk blijft voor onderhoud of recyclage. Het verdienmodel van je circulaire strategie heeft een invloed op het productontwerp. Het is belangrijk om deze twee zaken op elkaar af te stemmen.”

3. Retourlogistiek

“We zijn sterk in het maken van producten op één plaats en ze dan overal te verspreiden. Maar hoe komen de producten die je wil hergebruiken of recycleren terug tot bij jou? Retourlogistiek is een essentieel onderdeel van circulair denken. Je zal dus moeten nadenken over het opzetten van een efficiënt systeem. Maar het is niet per se nodig dat producten steeds teruggaan naar de plaats waar ze gemaakt zijn. De wegen korter maken door te decentraliseren en de verwerking dichter bij de eindgebruiker te realiseren is ook een mogelijkheid.”

4. Vooruitgang meten

“Bedrijven willen graag weten hoe circulair ze zijn, hoe ze hier nog meer op kunnen inzetten, welke kpi’s ze daarvoor moeten integreren, … Kortom ze willen de mate van circulariteit en de vooruitgang die ze daarin maken, kunnen monitoren. Dat is een hele uitdaging waar we met Sirris, Agoria en andere partners het komende werkjaar opnieuw op willen inzetten onder meer via groepscoaching, via de lerende netwerken en via de masterclasses.” 
 

Hoe gedrag de circulariteit van je product maakt of kraakt

Wouter Ulburghs is beleidsmedewerker Ecodesign bij de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) en is er rotsvast van overtuigd dat wie circulair wil zijn al in het begin van de keten, bij het productontwerp, de juiste keuzes moet maken.  

Els Du Bois is professor aan de Universiteit Antwerpen, Departement Productontwikkeling, lid van de CAPTURE pijplijn rond circulaire plastics en auteur van het boek 'Ecodesign: ontwerpen voor een circulaire economie'. Aan UAntwerpen leidt ze het onderzoek naar dat onderwerp met als vertrekpunt de gebruikers. 

Ze delen hun inzichten op ecodesign, welke facetten een invloed hebben op de circulariteit van je product en hoe je als ontwerper of bedrijf de omslag kan maken. 

Ecodesign behelst een levenscyclusaanpak

OVAM definieert ecodesign als ‘een levenscyclusaanpak waarbij de impact van het product of dienst op het milieu zo laag mogelijk wordt gehouden’. Heel wat facetten beïnvloeden die milieu-impact. De juiste materiaalkeuze is er daar maar één van. 

Wouter: “Materialen zijn nog vaak het eerste en enige waar men aan denkt. Een foute reflex. Je moet de volledige levenscyclus van een product in kaart brengen. Want ook in de afvalfase, de gebruiksfase, of bij de distributie kunnen er uitschieters opduiken. Een voorbeeld: de boormachine. Als je louter op het materiaal focust zou je die bijvoorbeeld van hout kunnen maken om ecologisch te zijn. Maar als gebruiker wil je wel een robuuste, degelijke machine, die lang meegaat en herstelbaar is. Een materiaal gebruiken dat elke week vernieuwd moet worden, is dan niet de juiste keuze.”

Ook Els benadrukt het belang van systeemdenken en het kijken naar de volledige cyclus van een product: “We zien plastics dikwijls als de grote boosdoener en schakelen meer en meer over naar andere materialen. Toch blijft het belangrijk om naar verschillende criteria in je levenscyclusverhaal te kijken. In sommige gevallen zijn kunststoffen toch beter en duurzamer. Hun lichtheid bijvoorbeeld zorgt voor een lager energieverbruik bij transport. De keuze om duurzame materialen in te zetten voor toepassingen met een korte levensduur, meer bepaald voor single use producten, is fout. Maar als we plastics op een andere manier gebruiken en ontwerpen, blijven ze ook in een circulaire economie inzetbaar.”
 

De ontwerpfase

De levenscyclus in kaart brengen, helpt je om van bij het begin de juiste keuzes te maken. En dat levert wat op. Wouter: “Hoe vroeger je in je proces rekening houdt met klimaat of circulaire aspecten, hoe goedkoper. Hoe verder je in je traject zaken moet aanpassen, hoe duurder. Neem daarom beslissingen van bij het productontwerp.”

“Bij de OVAM zijn we van oudsher sterk bezig met het managen van materiaal- en afvalstromen. Maar we zijn er rotsvast van overtuigd dat dé sleutel in het ontwerpproces ligt. Want ergens is er iemand afval aan het ontwerpen en misschien beseft die ontwerper niet dat hij op het einde van de rit afval creëert. Daarom zet de OVAM in op de ontwerpfase. Dat is nodig als we grote stappen vooruit willen zetten. Door alleen te focussen op recyclage en afvalverwerking komen we er niet.”

Els: “Recyclage zou eigenlijk de ultieme laatste stap moeten zijn om het materiaal in de kringloop te houden. Bij recyclage moet je ook kanttekeningen maken: transport, reiniging, kwaliteitscontrole, ... hebben ook een (energie)kost. De ambitie moet zijn om een zo hoog mogelijk waardebehoud te creëren door te focussen op levensduurverlenging. Met onze studenten productontwikkeling maken we de oefening om met die gedachte bestaande producten te herontwerpen en nieuwe te ontwikkelen.”
 

De gebruiksfase

Naast het ontwerp zelf, kijk je beter ook naar de gebruiker. Hoe hij/zij omgaat met je product, heeft een serieuze impact op je ontwerp. Dat is de centrale focus van Els’ onderzoek: “Alles vertrekt vanuit het gebruik. Als we kijken naar hoe mensen omgaan met producten, kunnen we veel leren over de eisen en eigenschappen waaraan een product moet voldoen om de levensduur te verlengen en te optimaliseren.” 

De invloed van menselijk gedrag op de waarde van je product wordt vaak onderschat. Wouter: “Als ontwerper en bedrijf kan je een heel ecologisch en circulair product maken, maar als het niet in die zin wordt gebruikt, heb je eigenlijk niets gerealiseerd. De meest ecologisch geproduceerde kampeertent die op een festivalweide achterblijft, blijft een misser. Het gedrag van mensen op festivals is helemaal anders dan wanneer ze gaan kamperen. Dat gedrag vormt een sleutelelement in de keten. Als de gebruiker niet meewerkt, is je circulaire verhaal niet zo circulair als je zou willen. Er is nog maar weinig geweten over gebruikersgedrag. Het loont de moeite om ook hiernaar te kijken.”

Dat geldt ook voor bijvoorbeeld rietjes. Els: “Wist je dat wanneer we plastic vervangen door metaal, we dat rietje al vijftig keer moeten hergebruiken om dezelfde milieu-impact te hebben? Dat vergt een enorme gedragsverandering: mensen moeten hun rietje altijd bijhebben.”

Hoe kunnen we die gedragsverandering nu bewerkstelligen? Hoe zorgen we dat de gebruiker meedoet met je circulaire verhaal?

1. Creëer meerwaarde

Zorg dat je alternatieve, circulaire product een meerwaarde biedt. Wouter: “Vaak zijn er vooroordelen. Die circulaire boormachine zal wel duurder, minder performant en lelijker zijn, toch? Maak van je circulaire boormachine, de Tesla van de boormachines en geef er een positieve connotatie aan. Elektrische wagens hadden ook in het begin te kampen met veel vooroordelen, Tesla slaagde erin om die negatieve connotatie weg te nemen en de elektrische wagen sexy te maken. Ook vegetarisch eten had lang een negatieve bijklank, en zit nu helemaal in de lift. Je moet mensen verleiden tot het product en dat doe je door een goede meerwaarde aan de basis te leggen. Mensen willen een goed product dat lang meegaat, herstelbaar is, met goede functionaliteiten en een goede service. En dan komen we terug bij het begin: zorg dat je ontwerp goed zit.”

2. Design inpassen in gewoontes

Els: “We moeten het design sturen en producten dusdanig ontwerpen dat ze binnen onze gewoontes passen,” zegt Els. “De herbruikbare drinkbus is intussen goed ingeburgerd, maar toch gaan we nog niet met onze potjes naar de slager. Hoe komt dat en kunnen we bepaalde succeselementen van drinkbussen overzetten naar potjes voor de slager zodat dit ook een succes wordt? Dat is ook een van de dingen die we volop aan het onderzoeken zijn.”

3. Materialenverbondenheid

Een ander voorwerp van onderzoek aan UAntwerpen is de perceptie van materialen. Els: “Onbewust voelen mensen zich aangetrokken tot bepaalde materialen. We willen te weten komen of we bepaalde persoonlijkheden kunnen koppelen aan verschillende soorten plastics. Als we die match vinden, hebben we een sterk instrument in handen waardoor ondernemers weten welke materialen ze moeten gebruiken op basis van hun klantenprofiel. Gebruikers zijn dan meer aangetrokken en verbonden tot het product en zullen het dan ook langer willen blijven gebruiken.”

4. Bewustwording creëren

Wat is waardevol, wat niet? We zijn er ons vaak niet van bewust en gooien zaken weg, zonder er bij na te denken wat de waarde ervan is. Els: “Het sorteersysteem in Vlaanderen is goed ontwikkeld, maar toch gaan er veel materialen bij verloren die we kunnen inzamelen om ze op component- of productniveau opnieuw te gebruiken. Koffiegruis is een goed voorbeeld van een nuttige grondstof: we kunnen er champignons op kweken of hoogwaardige producten mee maken. We moeten op zoek naar de ideale vuilbak. Ik geloof dat bepaalde voorsorteringen door gebruikers nuttig zijn want hierdoor creëer je meer bewustwording en een groter besef van wat waardevol is.”

Van lineair naar circulair

Omschakelen van een lineaire naar een circulaire economie vergt een verandering in de mindset van velen. En dat zal tijd vragen. Wouter: “Het is zeker niet makkelijk voor bedrijven om die omschakeling te maken. We zien dat de pioniers nog tegen heel wat zaken aanlopen. Wetgeving en beleid zijn nog niet afgestemd op een circulaire wereld, maar op een lineaire. We zitten in een overgangsperiode en dat is pionierswerk. Dat maakt het heel interessant maar je moet er wel extra energie in steken. En als je bereid bent dat te doen, is het voor je bedrijf echt een meerwaarde, een manier om je te onderscheiden. Zeker nu met de pandemie, merkten we hoe kwetsbaar we eigenlijk zijn. We zien dan ook dat sommigen beginnen na te denken om hun productie terug naar Europa te halen, of de sociale economie betrekken. 

Samenwerking is opnieuw het sleutelwoord. Wouter: “Om te evolueren naar een circulair systeem is het ontzettend belangrijk om goede partners te vinden. Doorheen het traject moet je de juiste keuzes maken, samen met de juiste partner(s). Samenwerking is cruciaal, blijf daarvoor niet louter binnen je bedrijf.” 

Ook binnen je bedrijf is het noodzakelijk om eerst alle neuzen in dezelfde richting te krijgen. De OVAM SIS Toolkit helpt je daarbij (cf. kaderstuk).